آهن یکی از عناصر حیاتی برای حیات سلولی است. این ماده در ساخت هموگلوبین، میوگلوبین، آنزیمهای تنفسی سلولی، انتقال اکسیژن، متابولیسم انرژی و عملکرد سیستم ایمنی نقش کلیدی دارد.
با این حال، بسیاری از افراد دچار «کمبود آهن پنهان» هستند؛ یعنی ذخایر آهن بدن کاهش یافته اما هنوز کمخونی آشکار ایجاد نشده است.
این وضعیت باعث میشود فرد با وجود آزمایش «نرمال»، همچنان دچار خستگی، ریزش مو، ضعف عضلانی و اختلال تمرکز باشد.
فیزیولوژی آهن و علت ایجاد کمبود پنهان
در بدن انسان تنها ۳–۵ گرم آهن وجود دارد؛
حدود:
- ۶۵٪ در هموگلوبین
- ۱۰٪ در عضلات
- ۱۵–۲۰٪ در فریتین و هموسیدرین (ذخیره)
- کمتر از ۱٪ در آنزیمها
مکانیسم کمبود پنهان
وقتی آهن دریافتی یا قابلجذب کاهش پیدا کند، ابتدا فریتین (ذخیره) کاهش مییابد.
اما چون هموگلوبین تا مدتها تغییر نمیکند، بیمار از نظر آزمایش CBC «طبیعی» به نظر میرسد.
این مرحله «Iron Deficiency Without Anemia» نام دارد.
در این زمان بدن در سطح سلولی با مشکلات زیر روبهرو میشود:
- کاهش تولید انرژی (ATP)
- اختلال عملکرد تیروئید
- کاهش اکسیژنرسانی بافتی
- تحریکپذیری سیستم ایمنی
- کاهش رشد مو و تقسیم سلولی
به همین دلیل علائم ظاهر میشود بدون اینکه HGB کاهش یافته باشد.
دلایل علمی کمبود آهن پنهان
اختلال جذب رودهای
- مصرف طولانیمدت امپرازول و داروهای ضداسید
- ریفلاکس، سلیاک، کولیت
- عفونت هلیکوباکتر
- جراحی معده یا اسلیو
افزایش نیاز بدن
بیشتر در:
- نوجوانان و جوانان
- ورزشکاران
- بارداری
- شیردهی
از دست دادن آهن
- قاعدگیهای سنگین (Menorrhagia)
- خونریزیهای گوارشی خفیف اما مزمن
- خوندماغهای مکرر
رژیم غذایی ناکافی
گوشت قرمز منبع اصلی آهن هم (Heme Iron) است؛
آهن گیاهی جذب بسیار کمتری دارد.
علائم بالینی (Clinical Manifestations)
کمبود آهن پنهان بر سیستمهای مختلف اثر میگذارد:
سیستم عصبی
- مهذهنی (Brain Fog)
- اختلال تمرکز
- تحریکپذیری
- افسردگی خفیف
سیستم عضلانی–اسکلتی
- ضعف و خستگی
- درد و سنگینی اندامها
- کاهش تحمل ورزش
پوست و مو
- ریزش موی منتشر
- شکنندگی ناخن
- ترک گوشه لب
گردش خون
- تپش قلب
- عدم تحمل فعالیت
- احساس سرمای دائمی
این علائم معمولاً زمانی بروز میکنند که سطح فریتین زیر ۳۰ ng/ml باشد.
تشخیص کمبود آهن پنهان
تشخیص صحیح بر اساس مجموع یافتههای آزمایشگاهی + بالینی است.
فریتین (Ferritin)
بهترین شاخص ذخیره آهن:
- زیر ۳۰ → کمبود ذخیره
- زیر ۱۵ → کمبود جدی
Transferrin Saturation (TSAT)
نشاندهنده درصد اشباع ترانسفرین:
- زیر ۲۰٪ → کمبود آهن قابل استفاده
CBC
ممکن است کاملاً طبیعی باشد؛ همین باعث «پنهان» بودن کمبود میشود.
هموسیستئین و TIBC
در برخی بیماران برای تشخیص دقیقتر استفاده میشود.
درمان کمبود آهن؛ مبتنی بر شواهد علمی
اصلاح تغذیه
بهترین منابع آهن قابل جذب:
- گوشت قرمز
- جگر
- دل و قلوه
- زرده تخممرغ
- حبوبات + ویتامین C برای افزایش جذب
مکمل آهن
انتخاب نوع مکمل بسته به علائم و گوارش بیمار:
| نوع مکمل | ویژگی |
|---|---|
| فروس سولفات | رایجترین، مؤثر، احتمال ناراحتی گوارشی |
| فروس بیسگلیسینات | ملایمتر و قابل تحملتر |
| فروس گلوکونات | مناسب معده حساس |
| آهن تزریقی | در موارد شدید یا عدم جذب |
مهم: درمان باید ۳–۴ ماه پس از طبیعی شدن هموگلوبین ادامه یابد تا ذخایر بازسازی شود.
درمان علت زمینهای
مثلاً:
- کنترل خونریزی قاعدگی
- درمان مشکلات گوارشی
- اصلاح رژیم ورزشی شدید
کمبود آهن و زنان جوان: نکته بسیار مهم
بیش از ۵۰٪ زنان ۱۵ تا ۴۵ ساله دارای فریتین زیر ۳۰ هستند،
درحالیکه هموگلوبین آنها کاملاً طبیعی گزارش میشود.
این گروه بیشترین ریزش مو، سردی اندام و خستگی را تجربه میکنند.
رویکرد درمانگاه مشیری
در این مرکز:
- بررسی تخصصی فریتین، TSAT، CBC
- شناسایی علت کمبود
- تجویز بهترین نوع مکمل با حداقل عوارض
- طراحی رژیم غذایی اختصاصی
- پیگیری ماهانه ذخایر آهن
هدف ما بازگرداندن انرژی، رفع خستگی، بهبود ریزش مو و پیشگیری از کمخونی آینده است.
جمعبندی
کمبود آهن پنهان یک اختلال شایع و در عین حال کمتشخیص است.
حتی با آزمایشهای «نرمال» سیبیسی، ممکن است ذخایر بدن تهی شده باشد.
تشخیص صحیح و درمان اصولی میتواند:
- انرژی بدن را افزایش دهد
- ریزش مو را کاهش دهد
- تمرکز ذهنی را تقویت کند
- از کمخونی آینده جلوگیری کند
