مقاومت آنتیبیوتیکی (AMR) امروز یکی از بزرگترین چالشهای نظام سلامت در سراسر جهان است. مصرف بیش از حد آنتیبیوتیکها – چه با تجویز پزشک و چه خوددرمانی – روند مقاوم شدن باکتریها را بهشدت افزایش داده است. نتیجه این روند، عفونتهای شدیدتر، طولانیتر، پرهزینهتر و گاهی مرگبار است.
در این مطلب تلاش کردهایم به زبان ساده توضیح دهیم که چرا مقاومت آنتیبیوتیکی در حال تبدیل شدن به یک بحران جهانی است و چه اقداماتی میتواند به کاهش مصرف غیرضروری آنتیبیوتیک در جامعه کمک کند.
مصرف بیرویه آنتیبیوتیک؛ چرا یک تهدید جدی است؟
مصرف آنتیبیوتیک تنها باید برای عفونتهایی انجام شود که باکتریایی هستند. اما در بسیاری از کشورها – از جمله کشورهای اروپای جنوبی و آسیایی – آنتیبیوتیک برای بیماریهای ویروسی مثل سرماخوردگی، آنفلوآنزا یا گلودرد ساده تجویز یا حتی بدون نسخه مصرف میشود.
خطرات مصرف نادرست آنتیبیوتیک:
- افزایش مقاومت باکتریها
- افزایش شدت بیماریها
- افزایش طول مدت بیماری
- افزایش احتمال بستری
- افزایش مرگومیر
- افزایش هزینههای درمان
- بروز عوارض دارویی (گاهی خطرناک مثل حساسیت شدید یا آسیب کبدی)
- افزایش مراجعههای غیرضروری به پزشک
- ایجاد این تصور غلط که هر مشکل سادهای نیاز به “داروی قوی” دارد
چرا مقاومت آنتیبیوتیکی در حال افزایش است؟
۱. تجویز بیش از حد در مراقبتهای اولیه
حدود ۹۰ درصد آنتیبیوتیکها در پزشکی عمومی تجویز میشوند. در حالی که اکثر عفونتهای تنفسی و سرماخوردگی ویروسیاند و به آنتیبیوتیک پاسخ نمیدهند.
۲. خوددرمانی و خرید بدون نسخه
در بسیاری از کشورها، آنتیبیوتیک بدون نسخه در دسترس است و همین مسئله باعث مصرف نادرست و خطرناک آن میشود.
۳. فشار بیمار و انتظارات اشتباه
بسیاری از بیماران تصور میکنند برای هر نوع گلودرد یا سرفه باید آنتیبیوتیک مصرف کنند و این باعث فشار روی پزشک برای تجویز میشود.
۴. نگرانی پزشکان از عوارض احتمالی
برخی پزشکان برای جلوگیری از شکایت احتمالی یا نگرانی بیماران، آنتیبیوتیک تجویز میکنند—even اگر مطمئن نباشند لازم است.
چگونه میتوان مصرف آنتیبیوتیک را کاهش داد؟ راهکارهای مؤثر و اثباتشده
۱. ممنوعیت فروش آزاد آنتیبیوتیک
یکی از مهمترین اقدامات جهانی، جلوگیری از فروش بدون نسخه آنتیبیوتیک است.
فقط یک نسخه پزشک میتواند از مصرف درست و ایمن دارو مطمئن شود.
2. اجرای برنامههای «مدیریت مصرف آنتیبیوتیک» (Antimicrobial Stewardship)
این برنامهها شامل موارد زیر هستند:
- آموزش پزشکان
- آموزش بیماران
- پایش نسخهها
- ارائه راهنماهای علمی
- تحلیل و بازخورد به پزشکان
تجربه کشورهایی مثل سوئد، اسکاتلند و هلند نشان داده این برنامهها میتوانند مصرف آنتیبیوتیک را بهطور چشمگیر کاهش دهند بدون آنکه پیامد منفی برای بیماران داشته باشد.
۳. استفاده از تستهای تشخیصی سریع (Point-of-Care Tests)
در بسیاری از موارد، پزشک برای تشخیص اینکه عفونت ویروسی است یا باکتریایی، به اطلاعات بیشتری نیاز دارد. تستهای ساده و سریع مانند:
- CRP (برای تشخیص شدت عفونت)
- تست سریع استرپتوکوک گلو (Strep A)
میتوانند در چند دقیقه پزشک را به تصمیم دقیقتر نزدیک کنند و از تجویز غیرضروری آنتیبیوتیک جلوگیری کنند.
۴. نسخهنویسی تأخیری
در این روش پزشک نسخه آنتیبیوتیک میدهد اما از بیمار میخواهد فقط در صورت بدتر شدن علائم، آن را تهیه کند. این روش ثابت کرده تا ۴۰ درصد مصرف آنتیبیوتیک را کاهش میدهد.
۵. ارتقای مهارت ارتباطی پزشک با بیمار
وقتی پزشک با بیمار درباره موارد زیر صحبت میکند، درخواست آنتیبیوتیک بهشدت کاهش مییابد:
- اینکه بیشتر عفونتهای تنفسی ویروسی هستند
- آنتیبیوتیک کمکی به بهبود سریعتر نمیکند
- عوارض آنتیبیوتیک چیست
- چه علائمی «ناراحتی معمول» و چه علائمی «خطرناک» و نیازمند مراجعه مجدد هستند
- مدت طبیعی بهبودی (مثلاً سرفه تا ۳ هفته طبیعی است)
استفاده از بروشور و اطلاعات مکتوب نیز بسیار اثرگذار است.
جمعبندی
مقاومت آنتیبیوتیکی یک تهدید جدی است؛ اما با اقداماتی ساده و مؤثر میتوان آن را کنترل کرد:
- کاهش تجویز و مصرف غیرضروری
- استفاده از تستهای سریع تشخیصی
- ممنوعیت فروش آزاد آنتیبیوتیک
- آموزش بیماران و پزشکان
- استفاده از نسخه تأخیری
- تقویت ارتباط پزشک–بیمار
درمانگاه مشیری نیز با تکیه بر اصول علمی و تشخیصی، تلاش میکند نسخههای دارویی را بر اساس نیاز واقعی بیمار تجویز کند تا سلامت فرد و جامعه حفظ شود.
